Na de Tweede Wereldoorlog maakt Primo Levi de wereld op indringende wijze deelgenoot van zijn oorlogservaringen. Met zijn aangrijpende verhalen en getuigenissen zorgt hij ervoor dat de Jodenvervolging niet vergeten wordt. Als kampoverlevende mag hij niet zwijgen; erover schrijven is voor hem een morele en wettelijke plicht.
In ‘Zo was Auschwitz’ worden zijn nooit eerder gepubliceerde getuigenissen gebundeld, samen met zijn Levi’s Auschwitz-rapportage. Sommige teksten zijn zeer gedetailleerd, andere zijn verhalender van toon, bijvoorbeeld de getuigenis waarin Levi een medegevangene beschrijft en een brief waarin hij schetst hoe de oorlog voor hem verliep vanaf de eerste rassenwetten in 1938.
De documenten die in dit boek zijn verzameld, worden (een enkele uitzondering daargelaten) zonder inleiding aangeboden. De lezer die meer wil weten kan de verhandeling ‘Een getuige en de waarheid’ of de ‘Aantekeningen bij de teksten’ achter in het boek raadplegen.
Visie van de recensent
De boeken van Primo Levi zetten ons aan het denken en maken dat de gruwelen van de oorlog niet worden vergeten. Dat geldt zeker voor dit ‘Zo was Auschwitz’. Wat is er tenslotte realistischer dan getuigenissen van hen die de gruwelen hebben meegemaakt en overleefd? Alleen al om dit boek moeten wij deze Joods-Italiaanse auteur, die in 1986 overleed, eren!
“Vanaf dat moment veranderen de Lager van karakter: van instrumenten voor politieke terreur en intimidatie werden het ‘beendermolens’, vernietigingsinstrumenten op miljoenenschaal (alleen al vier in Auschwitz) en worden ze industrieel opgezet met installaties voor collectieve vergiftiging en als kathedralen zo grote verbrandingsovens.”
Voorin ‘Zo was Auschwitz’ is een rapport afgedrukt over de organisatie van de gezondheidszorg in de kampen, gevolgd door verslagen en getuigenissen over de verregaande wandaden van –onder meer- Rudolf Höss en Joseph Mengele. In de rest van het boek treft de lezer een groot aantal getuigenissen aan die verhelderen, benauwen en beangstigen. Laat dit boek er debet aan zijn dat een dergelijke geschiedenis zich nooit meer herhaalt!
“Ik werd gearresteerd als partizaan, in Val d’Aosta, maar heb meteen gemeld dat ik een jood was. Ze brachten me eerst naar het verzamelkamp in Fossoli, bij Medona, en vandaar, eind februari 1944, naar Auschwitz, maar die nu zo verschrikkelijke naam was toentertijd nog bij niemand bekend.”
De boeken van Levi maken vooral zo’n diepe indruk omdat de auteur een zeer ingetogen schrijfstijl hanteert. Het lijkt haast emotieloos, maar schijn bedriegt in dezen. Een gebeurtenis als het feit dat de transporttrein slechts eenmaal daags stopt waarna iedereen wordt gesommeerd in het openbaar zijn of haar behoefte te doen, is minder geloofwaardig wanneer dit wordt beschreven met de emotie die deze vernedering vanzelfsprekend met zich meebracht.
“Van de joodse Italianen die in verschillende periodes naar Duitsland waren gedeporteerd, waren er in kamp Bunnik begin januari 1945 nog circa 40 in leven.”
Primo Levi voelde het als een morele verplichting om middels zijn boeken het naoorlogse zwijgen te doorbreken. De plicht om te zorgen dat hij ‘gehoord’ werd. Om de gruwelijkheden die zich in de oorlog voltrokken te blijven vertellen opdat zij niet zouden worden vergeten.
“Hiermee krijgt, vanuit Levi’s perspectief, ook zwijgen een morele betekenis en wordt het een vergrijp, bijna een misdrijf, want de schaamte en het zwijgen van onschuldigen kunnen het schuldige zwijgen van de verantwoordelijken verhullen, het oordelen de geschiedenis erover opschorten en op de lange baan schuiven.”
Naar mijn mening is ‘Zo was Auschwitz’ een historisch document van onschatbare waarde en mijn waardering gaat mede uit naar Uitgeverij J.M. Meulenhoff voor het opnieuw uitgeven van dit belangwekkende werk.
Over de auteur
Primo Levi (Turijn, 31 juli 1919 – 11 april 1987) was een Joods-Italiaans schrijver en scheikundige.
Op 13 december 1943 wordt de dan 24-jarige Italiaans partizaan opgepakt door een SS-patrouille en naar een doorvoerkamp gebracht. Vanwege zijn joodse afkomst wordt hij vervolgens naar Auschwitz gedeporteerd. Hij overleeft. Eenmaal terug in Turijn zal de chemicus zich ook als schrijver profileren en een van de grote auteurs van zijn generatie worden. Schrijven valt voor hem samen met een onweerstaanbare nood om getuigenis af te leggen over de gruwelen van de concentratiekampen. Tot aan zijn dood in 1987 schrijft hij een oeuvre bijeen waarvan elke pagina een steeds weer hernieuwde poging doet om het trauma van de kampen te bezweren.
Zijn in het concentratiekamp geschreven ‘Se questo è un uomo’ (1947) wordt in 1958 bekend wanneer het opnieuw wordt uitgegeven. De eerste Nederlandse druk komt uit in 1963 onder de titel “Eens was ik een mens” (Arbeiderspers). De heruitgave in 1987 krijgt de titel “Is dit een mens”. In dit boek beschrijft Levi het leven in het kamp en hoe mensen zich gedragen onder extreme omstandigheden.
In 1963 volgt het boek ‘La Tregua’, in het Nederlands in 1966 vertaald als ‘Het oponthoud’ en in 1988 (opnieuw vertaald) onder de titel ‘Het respijt’. Hierin beschrijft Levi zijn terugtocht van Auschwitz naar Turijn na de bevrijding van het kamp.
De Trilogie over zijn oorlogsherinneringen wordt afgesloten met het boek ‘I sommersi e i salvati’. Dit boek verschijnt in 1986 in Italië en wordt in 1991 in het Nederlands vertaald onder de titel ‘De verdronkenen en de geredden’. Het boek is een bundeling van essays waarbij de vraag ‘Wie overleefde en waarom?’ centraal staat.
Naast de drie oorlogsboeken, gebundeld onder de titel “De getuigenissen”, schrijft Levi nog tal van andere verhalen, gedichten en essays.
Levi overlijdt op 67-jarige leeftijd. Hij komt ten val in een trappenhuis. Over deze toedracht zijn de meningen verdeeld. Levi-vertaler Reinier Speelman houdt het op een noodlottige val, anderen menen dat Levi springt omdat hij zijn herinneringen niet meer aankan. Bovendien, zo stelt zijn vriend Ferdinando Camon, was zijn levenswerk voltooid. Hoewel het bewijs ontbreekt, wordt aangenomen dat Levi’s dood zelfgekozen was.
Uitvoering
Uitgeverij J.M. Meulenhoff
Paperback, 320 pagina’s
ISBN10 9029091061
ISBN13 9789029091060
Vertaald door Yound Boeke en Patty Krone
Levi liet ons meesterwerken na, met een scherp psychologisch inzicht, vlot geschreven en juist daarom leerzaam, inzichtelijk en confronterend. Hulde voor Hanneke Tinor-Centi dat zij weer aandacht besteedt aan deze meesterauteur. Zijn verhaal moet – ook na de tragische dood van de schrijver – levend worden gehouden, zoals de boeken van Eli Wiesel. Citaat van Wiesel: “Als wij stoppen te herdenken vermoorden wij de slachtoffers van de Holocaust nogmaals.” De werken van Primo Levi zouden door een ieder gelezen moeten worden. Bedankt Hanneke voor het opnieuw recenseren van een bestaand boek. Een verstandige zet.