Het korte leven van Hugo Ball werd gekenmerkt door rusteloosheid. Deze rusteloosheid vertaalde zich in Balls hoofdwerk ‘Die Flucht aus der Zeit’ (1927) – bijna letterlijk zijn laatste, radicale woorden. Ball wilde geen concessies meer doen aan het lezende publiek en aan de waarheid mocht niet worden geschaafd. De romanvorm schoot daarom in zijn ogen tekort en ‘De vlucht uit de tijd’ werd derhalve een compilatie uit dagboekendelen, notities, redeneringen, uittreksels en citaten uit boeken die voor Hugo Ball belangrijk waren.
Er zijn twee belangwekkende zwaartepunten te onderscheiden, te weten de oprichting van de dada-beweging, met alles wat daaraan voorafging en wat erop volgde en Balls terugkeer naar de katholieke kerk, die zijn dada-kameraden hogelijk verbaasde, om niet te zeggen ergerde. De lezer wordt in ‘De vlucht uit de tijd’ een blik gegund in de werkplaats van deze onnavolgbare denker, die zijn teksten presenteert zoals hij ze destijds noteerde: rechtstreeks en zonder opsmuk.
Ball wordt gezien als de grondlegger van het dadaïsme, de baldadige artistieke revolte die juni 1916 in Cabaret Voltaire in Zürich wordt ontketend. Zeg dada en je denkt aan vrolijk absurdisme, maskerades, klankgedichten, ongrijpbaarheden die doorwerken tot ver na dada’s kortstondige bloei. Zestig jaar na dato bewerkt David Byrne Balls klankgedicht ‘Gadji beri bimba’ tot de klassieke Talking Heads-song I Zimbra.
Visie van de recensent
‘De vlucht uit de tijd’ verschijnt oorspronkelijk in 1927 en biedt de lezer een fascinerende blik op de chaotische en ook wel gekwelde gedachtewereld van Hugo Ball. Chapeau voor vertaler Hans Driessen die ‘De vlucht uit de tijd’ van Hugo Ball uiterst knap heeft vertaald. Chapeau ook voor Uitgeverij Vantilt voor het opnieuw uitbrengen van dit fascinerende boek dat een boeiende kijk geeft in de complexe gedachtewereld van deze auteur die veel te jong overleed (1886-1927).
“Het leven bruist hier ongedwongener en ongebondener, doordat men geen remmingen kent. Maar wat voor een leven is dat? Het vooroordeel dat in het lagere volk, en dan vooral in dat van een grote stad de ongereptheid en de moraal te vinden zijn, is een ernstige vergissing.”
De vele politiek getinte beschouwingen neigen –net als vele anderen- naar idiotie. Enige zelfbeschouwing is Ball daarin overigens niet vreemd, want hij schrijft zelf: “Ik merk dat ik aan een lichte gekte ten prooi val en die komt voort uit mijn grenzeloze verliefdheid op het anders-zijn.”
Heerlijk, een dergelijke kritische zelfbeschouwing. Ook mooi is het feit dat Ball buiten de tijd wenste te staan om die te kunnen overzien. Zelf zegt hij hierover: “Je moet niet te ver uit het raam gaan hangen, anders val je eruit.” Deze uitspraak laat overigens ook zien dat ernst en humor bij deze auteur hand in hand gaan en dat maakt zijn werk, ondanks de verregaande complexiteit, toch interessante literatuur.
“Tussen socialisme en kunst kan ik geen vergelijk vinden. Waar is de weg die de droom met de werkelijkheid verbindt, en wel de verst verwijderde droom met de banaalste werkelijkheid? Hoe zou juist deze kunst sociaal productief kunnen worden; hoe zouden haar principes moeten worden toegepast zodat je méér krijgt dan kunstnijverheid?”
Het meest intrigerend zijn wellicht Balls filosofische theorieën met betrekking tot de kunst. Zo meent Ball dat de Duitse muziek met de Reformatie begint, omdat ‘de engelen en heiligen toch ergens heen moeten zijn gevlucht.’
“De menselijkheid lijkt op een edele leiboom die gestut en opgebonden moet worden om goed te kunnen gedijen. Aan haar lot overgelaten vergroeit en verwildert ze.”
Kortom, ‘De vlucht uit de tijd’ is zeker geen luchtige lectuur. Het is evenmin een roman, maar in feite een compilatie van delen uit Ball’s dagboeken, redeneringen, citaten, gedachtenspinsels en zijn vele notities. De moeite waard voor wie zich wil verdiepen in de complexiteit van de auteur Ball.
Over de auteur
Ball wordt in 1886 geboren in een katholiek gezin in het zuiden van Duitsland. Hij studeert filosofie aan de Universiteit van München waar hij kennis maakt met de filosofie van Nietzsche en met de Russische anarchisten. Van 1909 tot 1910 werkt hij aan zijn doctoraalscriptie over Nietzsche, maar verlaat plots de universiteit zonder zijn studies af te maken. Tijdens zijn studies is hij zijn katholiek geloof verloren. In 1914 vlucht hij met zijn latere vrouw Emmy Hennings naar het neutrale Zwitserland. Samen met Hennings opent hij in 1916, Cabaret Voltaire, een klein zaaltje in Zürich, dat ruimte biedt aan hooguit 35 tot 50 mensen. Elke avond voeren Ball en zijn dadaïstische vrienden een programma op waarin ze de burger opschrikken met nonsensicale teksten en simultane gedichten. Gedesillusioneerd door de Eerste Wereldoorlog wil Ball met zijn voorstellingen het burgerlijke, en in zijn ogen wellicht hypocriete, publiek een spiegel voorhouden.
Ball maakt veelal klankgedichten. Het eerste, uit 1917, had als titel ‘Karawane’ en bestaat uitsluitend uit niet bestaande woorden. De voordracht van dit gedicht schijnt geleken te hebben op een religieus ritueel en Ball moet tijdens het declameren van dit loze gedicht ineens terugdenken aan zijn katholieke jeugd en aan de lamentaties bij een requiem.
Ball maakt een evolutie door van dadaïst naar mysticus en bekeert zich omstreeks 1920 tot het katholicisme. Zijn oude kunstenaarsvrienden beschouwen zijn bekering als verraad aan de avant-gardistische zaak. In ‘De vlucht uit de tijd blikt hij terug op zijn geestelijke ontwikkeling. Ball overlijdt op 14 september 1927 aan kanker. Hij is dan 41 jaar oud.
Uitvoering
Uitgeverij Vantilt
Paperback, 352 pagina’s
ISBN 978 94 6004 265 2
Ik vond het een zwaar boek om te lezen, lastig om geconcentreerd te blijven. Anderzijds gebruikt hij wel mooie woorden en mooie zinswendingen. Toch blij dat ik het heb gelezen.